Adaptogen to substancja pochodzenia naturalnego (głównie roślinnego) ułatwiająca przystosowanie się do niesprzyjających czynników środowiskowych. Rośliny adaptogenne zawierają i produkują specyficzne substancje chemiczne pozwalające roślinie przystosować się do bardzo niekorzystnych warunków życia. Te same substancje wykazują działanie lecznicze na organizm człowieka. Adaptogen musi: być nietoksyczny, działać niespecyficznie (wykazywać szerokie spectrum działania fizycznego i biochemicznego) oraz normalizująco na zdrowie. Adaptogen może w niewielkim stopniu zmieniać funkcje psychiczne człowieka, czyli sposób odczuwania, percepcję, czy świadomość.
W 1947 roku rosyjski badacz Lazarev badał zdolność roślin do podnoszenia odporności organizmu człowieka na niekorzystne bodźce. Inni rosyjscy uczeni: Breckhman (farmakolog i doktor medycyny holistycznej) i Dardymov w 1950 roku założyli szkołę zgłębiającą tajniki adaptogenów, przede wszystkim leczniczych roślin z Dalekiego Wschodu, jak: żeń-szeń, cytryniec czy radiola.
Nieszkodliwe, tonizujące i działające holistycznie
Aby roślina mogła zostać zaliczona do adaptogenów, musi spełniać kilka warunków:
a) nieszkodliwość i nietoksyczność – działają łagodnie, nie wywołuje działań niepożądanych, nie wchodzi w interakcje z lekami;
b) działanie normalizujące – nie blokują normalnych funkcji ustroju, ale też nie nadstymulują organizmu, za to w naturalny sposób usprawniają działanie poszczególnych układów i narządów oraz pomagają w przystosowaniu do niesprzyjających warunków, takich jak: pragnienie, głód, chłód, upał, niedostateczna ilość tlenu, promieniowanie jonizujące, infekcje, wolne rodniki czy znaczny wysiłek fizyczny. Wspierają też funkcje psychologiczne – pomagają radzić sobie ze stresem;
c) działanie niespecyficzne – wpływają na cały ustrój i przywracają zdrowie. Spectrum działania jest bardzo szerokie, holistyczne – obejmuje cały organizm. Przejawia się to w zmianach morfologicznych, biochemicznych i fizjologicznych komórek – działanie przez enzymy – oraz narządów – przez hormony. Wspiera to pracę wszystkich układów w organizmie. Szczególne znaczenie ma stymulacja rdzenia nadnerczy do produkcji hormonów wzmacniających odporność organizmu na przeciążenia i zwiększających jego zdolności przystosowawcze.
Spectrum działania i grupy związków
Działanie zdrowotne adaptogenów jest różnorodne, a aktywność biologiczna – wielokierunkowa. Rośliny adaptogenne wykazują więc działanie:
1) immunostymulujące – pobudzające układ odpornościowy do walki z drobnoustrojami chorobotwórczymi niesprzyjającymi bodźcami;
2) przeciwutleniające i przeciwzapalne – wychwytujące i unieszkodliwiające wolne rodniki tlenowe, których nadmiar jest przyczyną stanów zapalnych mogących rozwinąć się w nowotwór;
3) przeciwstresowe – pobudzające rdzeń nadnerczy do produkcji hormonów podnoszących poziom dobrego samopoczucia: epinefryny, norepinefryny i dopaminy;
4) uspokajające;
5) podnoszące sprawność fizyczną;
6) zwiększające sprawność umysłową – koncentrację, zdolność uczenia się i zapamiętywania;
7) stymulujące aktywność anaboliczną – przyspieszające wzrost i zwiększanie masy ciała.
Adaptogeny można zaliczyć do następujących grup związków chemicznych: saponozydy, np. saponiny triterpenowe; polifenole; flawonoidy; polisacharydy; fitoekdyzony czy rodiolozydy. Każda z nich wykazuje inne właściwości chemiczne i ma określony wpływ na działanie ustroju.
Uznane i znane naturalne adaptogeny
Do niekwestionowanych, naukowo przebadanych roślin adaptogennych należą:
• żeń-szeń syberyjski (eleuterokok kolczasty) – za jego terapeutyczne działanie odpowiada ponad 200 różnych substancji bioaktywnych, najistotniejsze są: ginsenozydy, panaksany, panaksynole, eleutrozydy oraz liczne biopierwiatski, jak: wapń, miedź, fosfor, cynk, potas, żelazo, magnez, sód, siarka, i witaminy z grupy B oraz A i C. Żeń-szeń syberyjski ma bardzo szerokie spektrum działania: zmniejsza uczucie stresu, stymuluje pracę mózgu, niweluje zmęczenie, poprawia samopoczucie i kondycję psychofizyczną, wzmacnia odporność, przyspiesza regenerację organizmu po intensywnym wysiłku fizycznym, jest pomocny przy impotencji, korzystnie wpływa na pracę wątroby, obniża poziom złego cholesterolu HDL we krwi, przeciwdziała cukrzycy i zapobiega nowotworom;
• różeniec górski (rodiola) – niweluje uczucie zmęczenia, jest pomocny w niwelowaniu zaburzeń snu, poprawia koncentrację;
• szczodrak krokoszowaty – wzmacnia i stymuluje psychikę, zwiększając wydajność układu nerwowego i podnosząc ciśnienie krwi dodaje energii i i sił witalnych;
• aralia mandżurska – poprawia fizjologię układu nerwowego i krwionośnego, wzmacnia naturalne mechanizmy obronne organizmu;
• cytryniec chiński (schisandra) – wzmacnia kondycję fizyczną i psychiczną, normalizuje poziom cholesterolu we krwi, wspomaga pracę wątroby i działa jak afrodyzjak;
• witania ospała (ashwagandha, żeń-szeń indyjski) – dzięki zawartości witanolidów A-Y (głównie witaferyny A) i fenolokwasów w liściach oraz alkaloidów, fitosteroli i kumaryny w korzeniach wspomaga pracę układu nerwowego, chroni układ sercowo-naczyniowy, działa antyoksydacyjnie i przeciwzapalnie, przez co zapobiega nowotworom, wzmacnia odporność, jest pomocna w leczeniu niepłodności mężczyzn, przeciwdziała infekcjom i działa moczopędnie;
• bajkalina (tarczyca bajkalska) – wykazuje silne właściwości przeciwnowotworowe i oczyszczające przez usuwanie metali ciężkich z organizmu, działa antyoksydacyjnie i przeciwzapalnie na jamę ustną i skórę, chroni układ nerwowy, wzmacnia układ immunologiczny, przeciwdziała alergii, pozytywnie wpływa na układ sercowo-naczyniowy, pochłania szkodliwe promieniowanie UV i działa ochronnie na komórki wątroby;
• korzeń maca – dodaje energii, rewitalizuje, podnosi odporność, zwiększa popęd płciowy mężczyzn, łagodzi objawy menopauzy i bolesne miesiączki, zapobiega osteoporozie i stymuluje rozbudowę masy mięśniowej.
Panaceum na choroby cywilizacyjne
Adaptogeny mogą okazać się szczególnie ważne dla niwelowania skutków postępu cywilizacyjnego przynoszącego różne zagrożenia, mogą być pomocne w zapobieganiu i leczeniu tzw. chorób cywilizacyjnych: cukrzycy, nadciśnienia tętniczego, choroby wieńcowej serca, otyłości, udarów i zawałów, miażdżycy, astmy oskrzelowej, różnego rodzaju alergii, kamicy nerkowej, próchnicy zębów, wrzodów żołądka i dwunastnicy, osteoporozy, nowotworów, a także problemów natury psychicznej: nerwicy, depresji, nadpobudliwości, przewlekłego stresu i ciągłego niepokoju. Niestety liczba osób cierpiących na tego rodzaju schorzenia ciągle rośnie i pomału stają się one plagą współczesności. Adaptogeny mogą okazać się tu niezwykle pomocne, a w połączeniu z dobrze zbilansowaną dietą, wypijaniem minimum 2 litrów czystej niegazowanej wody dziennie, regularną aktywnością fizyczną (najlepiej na świeżym powietrzu) i umiejętnością radzenia sobie ze stresem, np. poprzez stosowanie technik relaksacyjnych; pozwolą zapewnić długie i wolne od problemów zdrowotnych życie.
