Karcynogeny to substancje, czynniki lub organizmy odpowiedzialne za zapoczątkowanie i rozwój nowotworu w organizmie. Nowotwór (łac. neoplasma) to zmiana chorobowa powstała z mutacji komórkowej oraz niekontrolowanego podziału komórek – proces ten nosi nazwę karcynogenezy. Nowotwór może dotknąć praktycznie każdą tkankę, a patologiczne komórki mają niekiedy zdolność rozprzestrzeniania się na inne narządy, są to tzw. przerzuty. Zmiany mogą zachodzić na skutek uszkodzenia DNA (zmiany genetyczne) lub w wyniku działania czynników środowiskowych (karcynogenów).
Czynniki rakotwórcze
Karcynogeny dzielą się na trzy rodzaje:
1) fizyczne, do których zalicza się: promieniowanie jonizujące, m.in. promieniowanie rentgenowskie; promieniowanie UV, zarówno słoneczne, jak i sztuczne wytwarzane np. w solariach, które grożą rozwojem nowotworów skóry;
2) chemiczne, które dzielą się na karcynogeny działające bezpośrednio oraz prokarcynogeny – związki, które same w sobie nie działają rakotwórczo, ale ich metabolity są karcynogenne, np.:
• azbest – rozbudowany minerał złożony z bardzo drobnych włókien, które mogą być wdychane i połykane. Używany jest do wyrobu cementu, okładzin hamulcowych, gontów dachowych, materiałów podłogowych czy tekstyliów, przy budowie okrętów i innych konstrukcji – azbest przyczynia się do rozwoju raka oskrzeli, płuc, jamy ustnej, gardła i krtani;
• czterochlorek węgla, metionina i uretan powodujące nowotwór oskrzeli, płuc i międzybłoniaka;
• nitrozaminy i amidy, które przy współudziale bakterii żołądkowych ulegają przemianie w azotyny wywołujące raka żołądka, oraz aminy aromatyczne;
• niektóre metale – arsen odpowiedzialny za raka wątroby i oskrzeli, beryl, kadm, kobalt, nikiel;
• policykliczne i heterocykliczne węglowodory aromatyczne prowadzące do rozwoju m.in. białaczek i chłoniaków; związki te powstają w procesie palenia tytoniu, znajdują się również w wędzonych rybach i mięsie;
• alkohol zapoczątkowujący nowotwór jamy ustnej, gardła, przełyku, krtani, jelita i piersi kobiet;
• dym papierosowy zwiększający ryzyko zachorowania na raka oskrzeli i płuc oraz żar z papierosa mogący wywołać nowotwór ust, języka i krtani;
• produkty spożywcze – lista tych karcynogennych jest bardzo długa, a do najbardziej szkodliwych można zaliczyć wszelkiego rodzaju chemiczne związki stanowiące dodatek do żywności: konserwanty – najbardziej karcynogenne to: kwas benzoesowy, benzoesan sodu, benzoesan potasu, bifenyl, azotyny i azotany – potasu i sodu; barwniki – szczególnie niebezpieczna jest czerń brylantowa zawarta w ciastach w proszku, jogurtach, ajerkoniaku, sosach i kawiorze; emulgatory; substancje spulchniające i żelujące; wzmacniacze smaku; środki nabłyszczające; stabilizatory; zagęstniki i inne środki pomocnicze, ale także niezdrowe tłuszcze – nasycone kwasy tłuszczowe zawarte m.in. w mięsie (szczególnie szkodliwe jest mięso smażone, grillowane oraz wysoko przetworzone z uwagi na wydzielanie innych karcynogenów chemicznych w procesie ich przygotowania) oraz tzw. tłuszcze trans, czyli utwardzone tłuszcze roślinne. Warto wspomnieć o nadwadze i otyłości jako groźnych czynnikach rakotwórczych – nadmierna masa ciała i zbyt duża ilość tkanki tłuszczowej powodują odbiegające od normalnych wartości stężenia hormonów i czynników wzrostu, które sprzyjają rozwojowi komórek nowotworowych;
• aflatoksyny – metabolity niektórych szczepów kropidlaka żółtego (łac. Aspergillus flavus) ‒ grzyba rosnącego na wielu produktach żywnościowych niewłaściwie przechowywanych, np. zbożu czy orzeszkach ziemnych;
• zanieczyszczenie powietrza;
• tworzywa sztuczne, z których powstają m.in. naczynia i akcesoria kuchenne;
3) biologiczne (wirusy onkogenne, bakterie i pasożyty), np.:
• HIV zwiększający ryzyko zachorowania na nowotwory w powodu poważnego osłabienia odporności;
• przywra krwi (łac. Schistosoma haematobium) – pasożyt przyczyniający się do rozwoju raka pęcherza moczowego;
• HPV – wirus brodawczaka ludzkiego wywołujący raka szyjki macicy i sromu oraz raka prącia, a także raka jamy ustnej i krtani;
• HBV (łac. Hepatitis B) – wirus mający związek z rakiem komórek wątroby;
• wirus Hermes mięsaka Kaposiego (kSHV) wywołujący nowotwór o tej samej nazwie (mięsak Kaposiego);
• wirus Epsteina–Barr (EBV) przyczyniający się do rozwoju chłoniaka Burkitta (postać afrykańska), raka nosogardła, chłoniaków;
• bakteria Helicobacter pylori, która choć występuje u 80% społeczeństwa, to w niektórych przypadkach (osłabionej odporności na skutek nieodpowiedniego odżywiania się, czy stresującego trybu życia) może być odpowiedzialna za wystąpienie wrzodów żołądka i dwunastnicy, co z kolei stwarza zagrożenie rozwoju chłoniaka żołądka.
Czynniki wywołujące nowotwory
Proces karcynogenezy może trwać latami i często w początkowym stadium jest praktycznie niezauważalny. Dodatkowo, przebieg każdej choroby nowotworowej jest inny. Warto pamiętać też, że karcynogeneza jest procesem wieloczynnikowym i wielostopniowym – zachodzi pod wpływem więcej niż jednego karcynogenu, trudno więc ze stuprocentową pewnością stwierdzić, co zapoczątkowało rozwój choroby. Na ryzyko wystąpienia raka wpływają także: wiek, hormony, sposób odżywiania się, styl życia, stopień narażenia na chemiczne czynniki rakotwórcze, np. w miejscu pracy, oraz uwarunkowania genetyczne. Im później wykryty jest nowotwór, tym trudniejszy jest do wyleczenia. Profilaktyczne badania zwiększają szansę na wczesną diagnozę i pełny powrót do zdrowia.
Karcynogenów jest znacznie więcej i nie sposób wyeliminować ich wszystkich z życia. Należy więc ograniczyć na tyle kontakt z nimi, na ile jest to możliwe. Warto nie tylko wystrzegać się czynników rakotwórczych, ale wręcz zadbać o zdrowy styl życia: zbilansowaną dietę dostarczającą pełnowartościowych białek najlepiej pochodzenia roślinnego, nienasyconych kwasów tłuszczowych, których doskonałym źródłem są nierafinowane tłoczone na zimno oleje roślinne, węglowodanów złożonych zawartych w pełnoziarnistych produktach zbożowych, warzywach i owocach oraz kompletu biopierwiastków i witamin – zapewniają je przede wszystkim warzywa i owoce. Szacuje się, że u podłoża aż 30% wszystkich nowotworów leży nieodpowiednia dieta bogata w niezdrowe tłuszcze, produkty wysoko przetworzone oraz cukier, rafinowaną białą mąkę i produkty z niej sporządzone. Równie istotne są: wypijanie dziennie około 2 litrów czystej niegazowanej wody, aktywność fizyczna (jak najczęściej na świeżym powietrzu) oraz umiejętność relaksowania się i radzenia sobie ze stresem. Warto ograniczyć pośpiechu i natłok obowiązków, które zwiększają podatność na stres osłabiający odporność i prowadzący do dolegliwości psychicznych i fizycznych.
