Słonecznik (Helianthus), którego nazwa pochodzi od starogreckich słów helios (słońce) i anthos (kwiat), należy do roślin z rodziny astrowatych. Rodzaj ten obejmuje ponad 70 gatunków, a słonecznik zwyczajny (Helianthus annuus) pochodzi z południowej części Ameryki Północnej, gdzie był powszechnie uprawiany. Popularny był również w Ameryce Południowej – szczególne znaczenie miał dla Inków, którzy uważali go za roślinę świętą, ponieważ czcili Słońce jako najwyższe bóstwo.

Do Europy słonecznik przywędrował w XVI wieku i występuje dziś w trzech odmianach: słonecznik dziki, ozdobny i siewny (jadalny). Słonecznik urzeka pięknem – jest symbolem lata, pojawia się w twórczości wielu malarzy i rzeźbiarzy czy sztuce ludowej. Uprawia się go w celach spożywczych, leczniczych, przemysłowych i ozdobnych.

Roślina oleista

Słonecznik ma długą prostą łodygę, na końcu której znajduje się duży żółty kwiatostan o średnicy do 30 cm i formie koszyczka (główki) złożonego z rurkowych kwiatów centralnych i języczkowych kwiatów zewnętrznych tworzących koronę. W centralnej części kwiatu dojrzewają nasiona. To one są częścią jadalną słonecznika. Przez tłoczenie nasion uzyskuje się olej stosowany w przemyśle spożywczym, farmaceutycznym i kosmetycznym. To właśnie ze względu na olej, słonecznik cieszy się tak dużym uznaniem. W lecznictwie znajdują zastosowanie również płatki kwiatów.

Nasiona – skarbnica substancji odżywczych

Nasiona słonecznika obfitują przede wszystkim w tłuszcze, ich zawartość wynosi 35–60%, wśród których 90% stanowią wielonienasycone kwasy tłuszczowe z grupy omega 6, a omega 3 jest około 0,5%. Oprócz nich nasiona słonecznika zawierają:
• białko
• węglowodany
• witaminy z grupy B oraz: A, C, D, K, PP, a szczególnie dużo witaminy E i B6
• biopierwiastki: wapń, magnez, żelazo, potas, cynk, miedź, sód, fosfor, selen
• fitosterole
• błonnik.

Bogaty skład nasion wywołuje szerokie spektrum działania:

1) obniżanie poziomu złego cholesterolu (LDL) we krwi i zapobieganie miażdżycy – fitosterole;
2) wspomaganie odporności – fitosterole;
3) zapobieganie rozwojowi nowotworów – fitosterole mogą uchronić m.in. przez rakiem prostaty, a kwas linolowy chroni przez rakiem sutka, płuc, jelita grubego i czerniakiem oraz zapobiega przerzutom zmian nowotworowych do innych organów;
4) opóźnianie procesów starzenia skóry – witamina E jako silny przeciwutleniacz neutralizuje ona wolne rodniki tlenowe odpowiedzialne za degradację komórek;
5) dbanie o prawidłowe funkcjonowanie narządów rozrodczych, co wpływa na płodność kobiet i mężczyzn – witamina E;
6) wspomaganie prawidłowego rozwoju płodu – witamina E;
7) zapobieganie zaparciom – błonnik.

Nasiona słonecznika spożywa się bezpośrednio po wyłuskaniu z łupiny lub uprażone, stanowią też ceniony dodatek do pieczywa, musli, sałatek, jogurtów czy batonów. Mogą być zmielone na mąkę używaną do wypieków oraz do produkcji chałwy.

Odżywczy olej

Olej z nasion słonecznika jest współcześnie jednym z najpopularniejszych tłuszczów roślinnych. Najlepszym wyborem jest ten tłoczony na zimno, nierafinowany, zachowuje bowiem praktycznie wszystkie cenne składniki odżywcze.

Rafinacja oleju jest chemicznym procesem ekstrakcji przy użyciu rozpuszczalników, który ma na celu otrzymanie produktu wolnego od zanieczyszczeń i wody, o neutralnym smaku i zapachu oraz jednolitej barwie i klarownej konsystencji. Proces ten odbywa się w wysokiej temperaturze (ponad 200°C), co sprawia, że produkt rafinacji pozbawiony jest wartości odżywczych, a w dodatku nienasycone kwasy tłuszczowe na skutek wysokiej temperatury przekształcają się w szkodliwe tłuszcze trans (o działaniu kancerogennym).

Nierafinowany, tłoczony na zimno olej słonecznikowy zawiera:

1) wielonienasycone kwasy tłuszczowe:
• omega 3 (0,5%), czyli kwas linolenowy (ALA) niezbędny do wytworzenia kwasu eikozapentaenowego (EPA) i dokozaheksaenowego (DHA);
• omega 6, a wśród nich kwas linolowy stanowiący aż 60% wszystkich kwasów tłuszczowych zawartych w tym oleju;
2) jednonienasycone kwasy tłuszczowe (18%), głównie kwas oleinowy;
3) nasycone kwasy tłuszczowe (14%);
4) duże ilości witaminy E (38,7 mg/100 g oleju) – w porównaniu z innymi tłuszczami olej słonecznikowy zawiera jej najwięcej;
5) fitosterole.

Z uwagi na niekorzystny stosunek kwasów omega 3 do omega 6 nie zaleca się spożywania oleju słonecznikowego w dużych ilościach.

Tłuszczu tego do celów kulinarnych, kosmetycznych i leczniczych używali już rdzenni Amerykanie – do leczenia podrażnień, stanów zapalnych i chorób skóry, np. łuszczycy, a także czyszczenia zębów i dziąseł, pielęgnacji cery (m.in. wygładzania zmarszczek), włosów i paznokci. Stosowany jest on do dziś. Może służyć do przyrządzania wielu dań, ale raczej należy używać go na zimno jako dodatku np. do sałatek, surówek, past kanapkowych, jogurtów, sosów czy domowego majonezu. Jest dobrym kosmetykiem naturalnym do olejowania włosów, płukania ust, sporządzania odżywczych maseczek, pielęgnacji cery czy jako dodatek do kąpieli.

Są również pomocne przy:

1) bólach głowy;
2) bólu gardła, zapaleniu zatok, katarze, zapaleniu oskrzeli;
3) bólach zębów, krwawieniu dziąseł i próchnicy;
4) zapaleniu migdałków;
5) trądziku, egzemie, łuszczycy;
6) chorobach grzybiczych;
7) dolegliwościach żołądkowych i stanach zapalnych jelit oraz dolegliwościach wątroby;
8) dolegliwościach ze strony nerek;
9) chorobach układu nerwowego.

Coraz bardziej popularna jest kuracja olejem słonecznikowym – olej ssa się, przeciąga między zębami i płucze nim jamę ustną przez 10–15 minut, po czym wypluwa (nie wolno go połykać, gdyż po płukaniu jamy ustnej zawiera on bardzo dużo bakterii, szkodliwych substancji, osadu z zębów i wydzieliny błon śluzowych). Po wykonaniu zabiegu należy też dokładnie umyć zęby i język oraz wypłukać jamę ustną wodą (aby pozbyć się resztek oleju wraz z toksynami).

Złocistożółte płatki kwiatowe

Mniej znanym sposobem użycia słonecznika jest sporządzanie naparów i odwarów z jego płatków. Pomagają one przy dolegliwościach żołądkowych, w gorączce, reumatyzmie, a także służą do przemywania ran, stłuczeń, oparzeń i obrzęków wywołanych zwichnięciami i złamaniami. Napar można stosować na krwawe wybroczyny. Jest idealnym preparatem do przemywania twarzy z cerą trądzikową oraz skóry w razie jej zapalenia i świądu. Płatki kwiatów słonecznika zawierają związki trójterpenowe (saponozydy, alkohole) oraz flawonoidy, karotenoidy, cholinę, węglowodany, sole mineralne i związki gorzkie, za sprawą których słonecznik pomaga przy dolegliwościach żołądkowo-jelitowych, ponieważ to one usprawniają proces trawienia i przyswajania pokarmów, intensyfikując wydzielanie soków żołądkowych.