Witaminy rozpuszczalne w wodzie

Witaminy niezbędne są do niezakłóconego przebiegu metabolizmu, a tym samym do prawidłowego funkcjonowania wszystkich narządów i układów.

Witaminy rozpuszczalne w wodzie – sprawny mózg, zdrowe serce i niezakłócony metabolizm

Witaminy to grupa różnorodnych związków organicznych niezbędnych do niezakłóconego przebiegu metabolizmu, a tym samym do prawidłowego funkcjonowania wszystkich narządów i układów. Słowo „witamina” pochodzi od łacińskiego słowa vita – życie trafnie określającego znaczenie tych substancji, jako niezbędnych do życia i zachowania zdrowia. W 1912 roku polski biochemik, Kazimierz Funk wyizolował z otrębów ryżowych związek, który nazwał witaminą, czyli aminą niezbędną do życia (konkretnie była to witamina B1 – tiamina), a w 1920 roku określenie to zostało już oficjalnie przyjęte.

Witaminy pełnią wiele istotnych funkcji: biorą udział we wszystkich procesach metabolicznych (inicjują je i regulują ich przebieg oraz katalizują reakcje chemiczne zachodzące na poziomie komórkowym). Substancje te pomagają też zachować równowagę kwasowo-zasadową oraz wspomagają pracę układu immunologicznego. Wiele witamin ma cechy antyoksydantów zwalczających nadmiar wolnych rodników tlenowych, co zapobiega przedwczesnemu starzeniu się i degradacji komórek oraz chroni przed groźnymi stanami zapalnymi mogącymi zapoczątkować rozwój choroby nowotworowej.

Witaminy dzieli się na rozpuszczalne w tłuszczach i rozpuszczalne w wodzie. Większość witamin nie może być syntezowana przez organizm, dlatego konieczne jest regularne ich dostarczanie z pożywieniem.

Do grupy witamin rozpuszczalnych w wodzie zalicza się witaminy z grupy B oraz witaminę C:

Witamina B1 (tiamina)

To właśnie tiamina została odkryta przez Kazimierza Funka w 1912 roku. Zaobserwował on, że zwierzęta karmione ryżem poddanym łuszczeniu i polerowaniu mają identyczne objawy chorobowe, jak ludzie chorujący na beri-beri (skrajną awitaminozę, której przyczyną jest niedobór tiaminy). Związek, który został przez niego wyizolowany z otrębów ryżowych, okazał się lekiem na chorobę beri-beri. Nazwał go witaminą, która następnie została dokładniej zbadana i sklasyfikowana jako tiamina. Witamina B1 jest koenzymem, którego aktywną biologicznie formą jest kokarboksylaza – difosforan tiaminy, inaczej ester pirofosforanowy.

Witamina ta uczestniczy w przemianie węglowodanów i innych związków organicznych (cykl Krebs’a) niezbędnych do produkcji kwasów nukleinowych. Jest składnikiem wielu enzymów, ma bezpośredni wpływ na prawidłowe funkcjonowanie ośrodkowego i obwodowego układu nerwowego oraz układu sercowo-naczyniowego. Wykazuje też właściwości antyoksydacyjne. Jej niedobór wywołuje różne objawy, zależne od czasu ograniczenia jej podaży. We wczesnym stadium pojawia się zmęczenie i brak apetytu; następnie – zaburzenia koncentracji, nadciśnienie tętnicze i zaburzenia rytmu serca. Przewlekły niedobór witaminy B1 może prowadzić do poważnych zaburzeń w funkcjonowaniu mózgu i całego układu nerwowego (neuropatii) oraz do rozwoju choroby beri-beri, w której przebiegu pojawiają się: brak apetytu, nadciśnienie tętnicze, utrata masy ciała i zanik lub obrzęki mięśni. Objawy nadmiaru tiaminy nie występują, gdyż wydalana jest z moczem.

Do produktów zawierających najwięcej tej substancji należą: drożdże, kasza gryczana, kasza jaglana, nasiona roślin strączkowych, ziarna słonecznika, zarodki pszenne, chleb razowy, kiełki, jarmuż, groszek, kalafior oraz mięso (zwłaszcza wieprzowe), wątroba, mleko, jaja.

Witamina B2 (ryboflawina)

Została odkryta w 1879 roku przez angielskiego chemika Aleksandra Wyntera Blythe’a, jako żółty pigment mleka. W 1934 roku z kolei Paul Karrer i Richard Kuhn nazwali te substancję ryboflawiną, udowadniając jednocześnie, że jest to ten sam związek, który występuje w wątrobie i żółtkach jaj. Ryboflawina jako składnik wielu koenzymów bierze udział w przemianie: węglowodanów, tłuszczów i białek, odpowiada za dostarczanie energii w łańcuchu oddechowym, dba o narząd wzroku i wspomaga pracę układu nerwowego oraz nasila produkcję erytrocytów (czerwonych krwinek).

Niedobór witaminy B2 może zakłócić przebieg procesów metabolicznych na skutek zaburzeń enzymatycznych. Do charakterystycznych objawów niedoboru ryboflawiny należą: nadwrażliwość na światło, stany zapalne skóry (łuszczenie, pękanie, zajady, łojotok, trądzik). Witamina B2 wypłukuje się z organizmu, jest wydalana z moczem, dlatego nie występują objawy hiperwitaminozy.

Witamina B2 występuje przede wszystkim w: mleku i jego przetworach (zwłaszcza w serach dojrzewających), jajach, podrobach, zielonych warzywach (szpinaku, jarmużu, brokułach, szparagach), migdałach, kaszach (gryczanej i jaglanej), płatkach owsianych oraz w nasionach roślin strączkowych.

Witamina B3 (PP, czyli niacyna)

Są to w zasadzie dwa związki: kwas nikotynowy i amid kwasu nikotynowego (nikotynamid) – równorzędne pod względem znaczenia dla organizmu. Substancja ta została uzyskana w 1867 roku w wyniku utleniania nikotyny, a w 1936 roku Richard Kuhn wyizolował nikotynamid z mięśnia sercowego. Rok później Heinrich Warburg i Konrad Arnold Elvehjem zidentyfikowali witaminę B3 w mięsie i drożdżach. Najważniejszą rolą niacyny jest dbanie o niezakłócone funkcjonowanie układu nerwowego. Niacyna jest też jednym ze składników koenzymów warunkujących przenoszenie atomów wodoru w procesie oddychania tkankowego oraz uczestniczących w metabolizmie węglowodanów, tłuszczów i białek.

Substancja ta bierze udział w syntezie hormonów: płciowych (estrogenu, testosteronu i progesteronu), kory nadnerczy (kortyzolu), tarczycy (tyroksyny) oraz trzustki (insuliny). Jest też silnym antyoksydantem.

Jej niedobór prowadzi do pelagry – choroby charakteryzującej się następującymi niepożądanymi objawami: zaczerwienieniem, szorstkością i chropowatością skóry, zwłaszcza w miejscach szczególnie narażonych na działanie promieniowania słonecznego, otarcia i ucisk. W kolejnym stadium pojawiają się wrzodziejące pęcherze, ciemne plamy (głównie na dłoniach, szyi i twarzy), łuszczenie się skóry oraz stany zapalne jamy ustnej. W przypadku długiej awitaminozy niacyny dochodzą biegunki, spadek masy ciała i zaburzenia funkcjonowania układu nerwowego: osłabienie, bezsenność, zawroty i bóle głowy, problemy z pamięcią i koncentracją, rozstroje nerwowe, paraliż kończyn, zaburzenia psychiczne, czy demencja. Hiperwitaminoza (nadmiar witaminy) występuje tylko w przypadku suplementacji, nie zdarza się przedawkowanie niacyny pochodzącej z pożywienia i wiąże się z mdłościami, bólami brzucha, wzrostem stężenia glukozy we krwi, niewydolnością wątroby, zaburzeniami rytmu serca i problemami skórnymi.

Witamina B3 najwięcej występuje w: mięsie drobiowym, wątrobie wołowej, cielęcinie i króliku, orzeszkach ziemnych oraz w rybach, np. w halibucie i pstrągu, ziemniakach, zarodkach i otrębach pszennych, razowym chlebie, niektórych warzywach, mleku i przetworach.

Witamina B4 (cholina)

Jest to związek występujący w fosfolipidach, syntezowany przez organizm z aminokwasu metioniny. Warunkuje niezakłóconą pracę układu nerwowego, szczególnie istotny jest jej wpływ na poprawę pamięci oraz udział w rozwoju mózgu i układu nerwowego płodu, kontroluje pracę układu oddechowego oraz czynność serca, reguluje gospodarkę lipidową i pracę wątroby. Niedobory skutkują gromadzeniem się trójglicerydów i cholesterolu w wątrobie oraz wywołują bóle głowy, zaparcia, stany lękowe i dolegliwości sercowe. Nadmiar natomiast powoduje pocenie się, mdłości, biegunki i spadek ciśnienia tętniczego.

Cholina występuje przede wszystkim w produktach pochodzenia zwierzęcego (wątrobie i innych podrobach, mięsie cielęcym, żółtkach jaj, rybach), a także w nasionach roślin strączkowych i orzechach.

Witamina B5 (kwas pantotenowy)

Została wyizolowana z drożdży w 1931 roku; jej nazwa oznacza wszechobecność (gr. pas, pantos – wszystek, cały), występuje bowiem powszechnie praktycznie w całej żywności. Witamina B5 ulega w organizmie przemianie do koenzymu A warunkującego uwalnianie energii z węglowodanów, białek i tłuszczy; uczestniczy w produkcji hormonów kory nadnerczy (ich prawidłowy poziom decyduje o radzeniu sobie z emocjami i stresem), witaminy A i D oraz w syntezie i rozkładzie kwasów tłuszczowych i cholesterolu. Witamina ta ma zdolność do regeneracji skóry, włosów i paznokci. Niedobór kwasu pantotenowego wiąże się z dolegliwościami ze strony układu pokarmowego, osłabieniem odporności, zaburzeniami wzrostu i spadkiem masy ciała. Nadmiar natomiast wydalany jest z moczem, rzadko więc obserwuje się niepożądane objawy, czasami występuje uczulenie.

Jest to substancja łatwo dostępna we wszystkich produktach pochodzenia naturalnego, szczególnie bogatym jej źródłem są produkty pochodzenia zwierzęcego (mięso drobiowe, cielęce, wołowe oraz ryby: śledź, makrela, pstrąg) oraz ziemniaki, nasiona roślin strączkowych, warzywa liściaste i produkty pełnoziarniste (mąki, kasze, płatki).

Witamina B6 (związki pirodalu: pirydoksyna, pirydoksal, pirydoksamina)

Została zidentyfikowana w 1934 roku przez Węgra Paula Gyorgy. Wyodrębniono ją w 1938 roku, a w 1939 roku Richard Kuhn otrzymał jej syntetyczny odpowiednik i określił jej strukturę chemiczną. Pirydoksal znajduje się w osoczu krwi. Stanowi koenzym dla enzymów biorących udział w przemianach metabolicznych aminokwasów, węglowodanów, kwasów tłuszczowych, fosfolipidów i cholesterolu. Jest związkiem niezbędnym do syntezy hemoglobiny, zapewnia prawidłowe funkcjonowanie układu nerwowego, utrzymuje odpowiedni poziom homocysteiny oraz nasila produkcję przeciwciał, co wzmacnia odporność organizmu. Jej niedobór wywołuje bezsenność, nerwowość, osłabienie lub nawet depresję. Pojawiają się stany zapalne skóry i jamy ustnej, zmiany miażdżycowe, zaburzenia pracy serca oraz podatność na infekcje. Nadmiar może prowadzić do zaburzeń ze strony układu nerwowego, jednak występuje rzadko.

Dobrym źródłem pirodalu jest mięso drobiowe, wołowina i wieprzowina, kasze, głównie gryczana, papryka czerwona, ziemniaki, brukselka.

Witamina B7 (H, biotyna)

Są to dwa związki: inozytol i kwas pantotenowy. Po raz pierwszy biotyna została wyizolowana w 1936 roku z żółtka jaja kurzego, w kolejnych latach natomiast (1941-42) także z wątroby cielęcej, mleka i drożdży (podczas badań prowadzonych przez Vincenta DuVigneauda ze Stanów Zjednoczonych oraz Kögla i Pons’a z Europy). Związek ten jest składnikiem wielu ważnych enzymów biorących udział w procesach przemiany materii (rozkładzie węglowodanów i aminokwasów oraz w syntezie kwasów tłuszczowych). Warunkuje on wzrost komórek, ekspresję genów, syntezę DNA, prawidłową pracę gruczołów potowych, czy odpowiednią kondycję szpiku kostnego i jąder. Utrzymuje też stężenie glukozy w osoczu krwi na odpowiednim poziomie, a wraz z witaminą K bierze udział w produkcji protrombiny odpowiedzialnej za prawidłowe krzepnięcie krwi.

Witamina B7 syntezowana jest w organizmie przez florę bakteryjną jelit, dlatego też niedobory zdarzają się rzadko i występują głównie w przypadku spożywania zbyt dużych ilości awidyny (białka zwierzęcego obecnego m.in. w surowym białku jaja kurzego), która tworzy z biotyną kompleks, którego organizm nie jest w stanie wchłonąć. Biotyna uwalniania jest jednak z tego kompleksu podczas obróbki cieplnej białka, w trakcie której awidyna ulega denaturacji. Niedobory witaminy B7 występują również u osób stosujących antybiotykoterapię (ze względu na niszczenie mikroflory bakteryjnej produkującej tą substancję). W przypadku awitaminozy biotyny obserwuje się następujące objawy: zmęczenie, apatię, senność, stany lękowe, halucynacje, depresję, bóle mięśni, nadwrażliwość czuciową na bodźce zewnętrzne, zmiany skórne (szarobiałe jej zabarwienie, łuszczenie się naskórka), wypadanie włosów i brak apatytu. Występują też zaburzenia oddychania komórkowego w fibroblastach płuc, podwyższony poziom cholesterolu i bilirubiny we krwi, powiększenie wątroby oraz wzrost ilości wolnych rodników tlenowych krążących w organizmie. U niemowląt i małych dzieci objawem niedoboru witaminy B7 jest ciemieniucha.

Nadmiar biotyny praktycznie nie występuje, ze względu na ograniczoną ilość tej witaminy w pożywieniu (w nieco większych ilościach obecna jest przede wszystkim w mleku, wątrobie, żółtkach jaj, drożdżach, kalafiorze, grochu, rodzynkach i soi – gdzie występuje w formie wolnej, a w formie związanej z awidyną w mięsie – głównie w wątrobie oraz w surowym białku jaja kurzego).

Witamina B8

Jest to pochodna inozytolu (myo-inozytol). Istotne funkcje tej substancji zostały opisane w 1941 roku przez Gavin’a i McHenryego. Myo-inozytol jest produkowany w organizmie. Jego obecność stwierdzono w mózgu, wątrobie, nerkach i we krwi. Witamina B8 wchodzi w skład fosfolipidów i współtworzy błony komórkowe. Bierze udział w syntezie hormonów (m.in. gonadoliberyny, TSH i insuliny), morfogenezie i cytogenezie komórek oraz w syntezie lipidów. Witamina ta zapobiega zespołowi policystycznych jajników oraz łagodzi objawy zespołu napięcia przedmiesiączkowego (PMS) u kobiet. Zwiększa szanse na zajście w ciążę i zapobiega rozwojowi wad wrodzonych płodu, poprawia gospodarkę węglowodanową, obniża wskaźnik insulinooporności (wyrównując poziom insuliny oraz normalizując proporcje hormonów LH do TSH). Niedobór tej substancji występuje rzadko, niemniej jednak jego wynikiem mogą być problemy z zajściem w ciążę u kobiet oraz inne dolegliwości związane z zaburzoną pracą jajników, a także problemy natury psychicznej (stany lękowe, depresja), nadwaga i insulinooporność prowadząca do rozwoju cukrzycy. Myo-inozytol obecny jest przede wszystkim w mleku, owocach i warzywach oraz w różnych gatunkach zbóż.

Witamina B9 (kwas foliowy)

W 1931 roku William John Wills odkrył kwas foliowy w trakcie badań nad niedokrwistością prowadzonych na ciężarnych kobietach w Indiach. Następnie w 1941 roku związek ten został wyodrębniony z wątroby, drożdży i warzyw liściastych przez Petera D. Mitchell’a. Witamina B9 obejmuje dużą grupę związków (folianów), będących pochodnymi kwasu foliowego. Kwas foliowy bierze udział w wielu procesach metabolicznych (przede wszystkim w przemianie białek i DNA). Jest związkiem niezbędnym w produkcji nowych komórek. Zapobiega wadom rozwojowym płodu we wczesnym stadium ciąży, nasila produkcję hormonów szczęścia (serotoniny i noradrenaliny) - przez co poprawia samopoczucie psychiczne (zmniejszając ryzyko depresji). Witamina B9 zapewnia też prawidłowe funkcjonowanie układu krwionośnego (bierze udział w syntezie erytrocytów, dlatego nazywana jest witaminą krwiotwórczą) i nerwowego.

Awitaminoza witaminy B9 jest najczęściej spotykanym niedoborem. Prowadzi przede wszystkim do anemii, zaburzeń neurologicznych (atrofia mózgowa, depresja), spowolnienia syntezy DNA i rozwoju wad wrodzonych płodu (bezmózgowie, przepuklina rdzenia kręgowego). Na jej niedobór najbardziej narażone są kobiety ciężarne, alkoholicy i osoby w podeszłym wieku. Nadmiar witaminy B9 skutkuje zakłóceniem pracy układu pokarmowego i nerwowego, alergią skórną, zaburzeniem wchłaniania cynku oraz powstawaniem groźnych kryształów folacyny w moczu.

Dobrym źródłem kwasu foliowego są warzywa zielone (jarmuż, szpinak, brokuły, brukselka) oraz nasiona roślin strączkowych, produkty pełnoziarniste (mąki, kasze płatki produkowane z różnych gatunków zbóż) i pomarańcze. Wśród produktów pochodzenia zwierzęcego w kwas foliowy obfituje głównie wątroba.

Witamina B12 (kobalamina)

Kobalamina została wyizolowana z wątroby jako krystaliczny, czerwony związek w 1948 roku przez Rickes’a. Jednak odkrycie tej witaminy związane jest z wcześniejszymi badaniami nad niedokrwistością złośliwą (chorobą Addisona-Biermera) prowadzonymi już w 1926 roku, kiedy to zaobserwowano zwiększenie produkcji czerwonych krwinek u chorujących na niedokrwistość złośliwą, dzięki spożywaniu dużych ilości wątroby zwierzęcej. W 1934 roku G.H. Whipple, G.R. Minot i W.P. Murphy otrzymali za te badania Nagrodę Nobla.

Podstawową rolą kobalaminy jest udział w produkcji erytrocytów. Jest też potrzebna w celu zapewnienia prawidłowego funkcjonowania układu nerwowego oraz zapobiega powstawaniu zmian miażdżycowych w naczyniach krwionośnych (dzięki temu, że wspomaga proces metylacji, czyli przekształcania homocysteiny w metioninę oraz obniża stężenie cholesterolu we krwi). Witamina B12 bierze udział w syntezie serotoniny i noradrenaliny oraz powłok nerwowych i wielu białek. Jest też potrzebną do produkcji aktywnych form witaminy B9.

Niedobór kobalaminy prowadzi do niedokrwistości (anemii złośliwej) objawiającej się zmęczeniem, apatią, osłabieniem, problemami z pamięcią i koncentracją, depresją, zaburzeniami świadomości, brakiem apetytu, nudnościami oraz zaburzeniami miesiączkowania u kobiet. Niedobór tej substancji upośledza też syntezę DNA i powoduje wzrost poziomu homocysteiny. Grupą szczególnie narażoną na awitaminozę tego związku są weganie, dlatego w ich przypadku zaleca się regularną suplementację kobalaminy. Nadmiar nie jest groźny, gdyż jest on sukcesywnie wydalany przez organizm wraz z moczem.

Produkty roślinne praktycznie nie zawierają witaminy B12 – najlepszym jej źródłem są produkty pochodzenia zwierzęcego. Jest to również witamina w pewnym stopniu syntezowana przez bakterie obecne w przewodzie pokarmowym (miejscem jej magazynowania z kolei są wątroba i mięśnie).

Witamina B17 (amigdalina, letril, laetrile)

Jest to syntetyczny związek organiczny, występujący naturalnie w wielu roślinach (przede wszystkim w pestkach: migdałowca, pigwy, moreli, brzoskwini, czy wiśni). Substancja ta, należąca do grupy glikozydów, ma charakterystyczny gorzki smak i aromat. Na bazie amigdaliny sporządzano dawniej preparat o nazwie Laetrile (zawierający glukoronid nitrylu kwasu migdałowego), został on jednak wycofany ze sprzedaży z uwagi na wysokie ryzyko zatrucia cyjankiem. Nadal jednak są dostępne gorzkie migdały, czy gorzkie jądra pestek moreli w postaci sproszkowanej. Panuje przekonanie, że witamina B17 jest skuteczną substancją antynowotworowym. Lekarze ostrzegają jednak przed stosowaniem amigdaliny w celu leczenia raka, ponieważ rozkłada się ona w organizmie do glukozy, aldehydu benzoesowego i cyjanowodoru (kwasu pruskiego). Ten ostatni związek jest substancją trującą. Prowadzono też wiele badań dotyczących suplementacji witaminy B17 w celu leczenia guzów nowotworowych. Nie potwierdziły one jednoznacznie skuteczności tej substancji w walce z rakiem, wykazały natomiast jednoznacznie szkodliwość i występowanie licznych efektów ubocznych stosowania amigdaliny (spowodowanych m.in. zatruciem cyjanowodorem).

Witamina C (kwas L-askorbinowy)

Została ona wyodrębniona przez Alberta Szent-Györgyi’a w 1928 roku z owoców cytrusowych. Witamina C bierze udział we wszystkich procesach przemiany materii. Wspomaga wchłanianie żelaza (i jego magazynowanie w szpiku kostnym, wątrobie i śledzionie), co zapobiega anemii, nasila produkcję nowych włókien kolagenowych (białka budującego chrząstki stawowe, naczynia krwionośne, skórę, włosy, paznokcie i tkankę łączną utrzymującą i chroniącą narządy wewnętrzne), wzmacnia kości, działa przeciwutleniająco (zwalcza wolne rodniki tlenowe i azotowe, których nadmiar przyczynia się do powstania groźnych stanów zapalnych w organizmie), wspomaga układ immunologiczny w walce w drobnoustrojami chorobotwórczymi (nasilając produkcję przeciwciał), odgrywa ważną rolę w oddychaniu komórkowym i jest aktywatorem wielu enzymów.

Odpowiednia podaż witaminy C ma duże znaczenie dla zdrowia układu krwionośnego: regulując produkcję cholesterolu w wątrobie i przetwarzanie go w kwasy żółciowe, kwas L-askorbinowy obniża poziom złego cholesterolu LDL we krwi, co zapobiega miażdżycy i chorobie wieńcowej. Witamina C obniża też ciśnienie tętnicze. Organizm ludzki nie jest w stanie sam syntezować witaminy C, ani jej magazynować – ważne jest regularne jej dostarczanie wraz z pożywieniem. Niedobór tej substancji objawia się obniżoną odpornością (podatnością na infekcje), zmęczeniem, apatią, bólami mięśni, brakiem apetytu, osłabieniem naczyń krwionośnych (a w konsekwencji chorobami układu sercowo-naczyniowego), zaburzeniami produkcji kolagenu (co przyspiesza starzenie się skóry oraz zwiększa ryzyko rozwoju reumatyzmu). Długotrwała awitaminoza kwasu L-askorbinowego może też doprowadzić do anemii i szkorbutu (krwawienia dziąseł i wypadania zębów).

Związek ten powszechnie występuje w wielu warzywach i owocach, a szczególnie duże ilości witaminy C zawarte są w: aceroli (rodzaju wiśni rosnącej w Ameryce Środkowej), amazońskich owocach camu-camu, owocach i płatkach dzikiej róży, owocach rokitnika, czarnej porzeczki, berberysu i derenia jadalnego, natce pietruszki, czerwonej papryce, brukselce, chrzanie, pomidorach, czy kiszonej kapuście, nieco mniej zawierają jej owoce cytrusowe.

Bibliografia

Gryszczyńska A., Witaminy z grupy B – naturalne źródła, rola w organizmie, skutki awitaminozy, Postępy Fitoterapii 2009, nr 4, s. 229–238,

online: http://www.czytelniamedyczna.pl/2659,witaminy-z-grupy-b-naturalne-zrodla-rola-w-organizmie-skutki-awitaminozy.html [dostęp 28.06.2018]

Majewska M., Cholina (witamina B4)-działanie i źródła występowania, Poradnikzdrowie.pl,

online: http://www.poradnikzdrowie.pl/zdrowie/domowa-apteczka/cholina-witamina-b4-dzialanie-i-zrodla-wystepowania_43782.html [dostęp 28.06.2018]

Majewska M., Witamina B8 (inozytol) – działanie, źródła występowania, objawy niedoboru, Poradnikzdrowie.pl,

online: http://www.poradnikzdrowie.pl/zdrowie/domowa-apteczka/witamina-b8-inozytol-dzialanie-zrodla-wystepowania-objawy-niedoboru_44618.html [dostęp 28.06.2018]

Nowak R., Natura – niedoceniane źródło kwasu askorbinowego, Borgis – Postępy Fitoterapii 2004, nr 1, s. 14-18,

online: http://www.czytelniamedyczna.pl/2528,natura-niedoceniane-zrodlo-kwasu-askorbinowego.html [dostęp 28.06.2018]

Matczuk E., Przygoda B., Witaminy rozpuszczalne w wodzie, 12.04.2017,

online: https://ncez.pl/abc-zywienia-/zasady-zdrowego-zywienia/witaminy-rozpuszczalne-w-wodzie [dostęp [28.06.2018]

Przygoda B., Witamina B6, Medycyna Praktyczna, 2.11.2011,

online: https://dieta.mp.pl/zasady/63283,witamina-b6, [dostęp 31.07.2018]

Ryboflawina (opis profesjonalny), Medycyna Praktyczna – baza leków,

online: https://bazalekow.mp.pl/leki/doctor_subst.html?id=1042, [dostęp 31.07.2018]

Majewska M., Amigdalina (witamina B17) nie leczy raka !, Poradnik Zdrowie,

online: http://www.poradnikzdrowie.pl/zdrowie/nowotwory/amigdalina-witamina-b17-nie-leczy-raka_37834.html [dostęp 31.07.2018]