Kozłek lekarski (waleriana) — właściwości oraz działanie
Kozłek lekarski (Valeriana officinalis), potocznie nazywany walerianą, to jedna z najbardziej znanych roślin o działaniu uspokajającym i ułatwiającym zasypianie. Ziołolecznictwo od wieków wykorzystuje korzeń kozłka lekarskiego i jego kłącze jako naturalny środek łagodzący napięcia nerwowego, a także wspomagający walkę z bezsennością.
Współcześnie waleriana stała się popularnym składnikiem wielu preparatów ziołowych — od kropli walerianowych, przez kapsułki, aż po herbaty z dodatkiem kozłka lekarskiego. Jej właściwości uspokajające i rozkurczowe doceniają nie tylko osoby borykające się z trudnościami w zasypianiu, lecz także te, które cierpią na nieprzyjemne objawy ze strony układu pokarmowego czy dolegliwości bólowe o podłożu nerwowym.
Czym jest kozłek lekarski?
Kozłek lekarski to wieloletnia roślina zielna, osiągająca nawet do 200 cm wysokości, występująca w stanie naturalnym na obszarze prawie całej Eurazji (z wyjątkiem stref pustynnych i skrajnie północnych). Jej najbardziej charakterystycznym surowcem zielarskim jest kłącze i korzeń kozłka lekarskiego, bogate w substancje biologicznie czynne.
Valeriana officinalis preferuje wilgotny, żyzny grunt i najczęściej spotkać ją można na łąkach nadrzecznych, w pobliżu rowów i terenów podmokłych. Istnieją różne gatunki i podgatunki tej rośliny — niektóre o bardzo zbliżonym działaniu. Mimo że powszechnie określa się ją jako „walerianę”, nazwa ta wzięła się wprost od jej łacińnego miana.
Jakie są główne cechy kozłka lekarskiego?
Kozłek lekarski posiada charakterystyczny, dość intensywny zapach, szczególnie wyczuwalny w suszonym kłączu i korzeniu. Waleriana wyróżnia się także wysoką zawartością substancji biologicznie czynnych, m.in. kwasu walerenowego, walerenalu, kwasu izowalerianowego czy waleranonu.
Z punktu widzenia zielarstwa najważniejszy jest właśnie korzeń (kłącze) kozłka lekarskiego, będący surowcem dla branży farmaceutycznej i spożywczej. To w nim znajdują się związki odpowiadające za działanie uspokajające, rozkurczowe i wiatropędne. Preparaty zawierające kozłek lekarski, takie jak ekstrakt z korzenia kozłka lekarskiego czy krople walerianowe, są cenione za swoją naturalność i relatywnie niewielkie skutki uboczne przy prawidłowym stosowaniu.
Jakie właściwości zdrowotne ma waleriana?
Zanim powiemy o potencjalnych korzyściach zdrowotnych, musimy powiedzieć, że żadne z tych właściwości nie są dostatecznie potwierdzone naukowo. Przeprowadzono liczne badania, z czego większość na zwierzętach i wyniki tych badań sugerują, że:
- Waleriana, czyli kozłek lekarski, znana jest przede wszystkim z właściwości uspokajających i łagodzących stany lękowe.[1], [2], [3]
- Przypisuje się jej działanie rozkurczowe, co może przynosić ulgę przy bólach miesiączkowych lub kolkach ze strony układu pokarmowego.
- Dzięki składnikom biologicznie czynnym waleriana wpływa na ośrodkowy układ nerwowy, pomagając ograniczyć nadmierne pobudzenie i napięcie.[2], [3]
- Nie bez znaczenia jest także jej potencjalne działanie wiatropędne — pozwala redukować wzdęcia i dyskomfort trawienny.[4]
- Wiele osób wykorzystuje korzeń kozłka lekarskiego do poprawy jakości snu, zwłaszcza gdy towarzyszy im bezsenność czy trudności w zasypianiu.[2], [3]
W jaki sposób kozłek lekarski wpływa na układ nerwowy?
Kozłek lekarski działa na ośrodkowy układ nerwowy dzięki obecności związków takich jak kwas walerenowy, waleranon czy walerenal.[2], [3] Ich wspólne działanie może zmniejszać wydzielanie niektórych neuroprzekaźników pobudzających, a w konsekwencji wprowadzać organizm w stan obniżonego napięcia nerwowego.
Na poziomie biologicznym ułatwia to wyciszenie umysłu i hamuje nadmierne reakcje stresowe. Z tego względu preparaty z walerianą często zaleca się w stanach niepokoju, zmęczenia psychicznego czy podczas okresów dużego obciążenia emocjonalnego. Działanie jest jednak delikatne i odczuwalne głównie przy regularnym stosowaniu — nie należy oczekiwać natychmiastowego efektu, jak w przypadku silnych leków uspokajających na receptę.
Czy waleriana ma działanie uspokajające i nasenne?
Tak, waleriana uważana jest za naturalny środek uspokajający i wspierający zasypianie. Przede wszystkim działa na redukcję napięcia nerwowego i może być pomocna w stanach lękowych.
Wiele osób sięga po napar z korzenia kozłka lekarskiego lub po suplementy (kapsułki, krople walerianowe) około godzinę przed snem, aby poprawić jakość snu i zmniejszyć ilość nocnych wybudzeń. Dobrze jednak pamiętać, że nasza reakcja organizmu na kozłka lekarskiego jest indywidualna i to, co u jednej osoby wywoła szybsze zasypianie, u kogoś innego może mieć zaledwie niewielkie działanie uspokajające.
Jakie jest zastosowanie kozłka lekarskiego?
Kozłek lekarski ma szerokie zastosowanie w ziołolecznictwie. Najczęściej używany jest jako środek wspomagający leczenie bezsenności, nerwic czy stanów lękowych. Ponadto dzięki działaniu rozkurczowemu może przynosić ulgę przy bólach miesiączkowych oraz problemach trawiennych (m.in. wzdęcia, kolki).
Z kłącza i korzenia kozłka lekarskiego pozyskuje się ekstrakt, który następnie wykorzystywany jest do produkcji kropli, kapsułek czy naparów. Mimo iż kozłek lekarski jest dostępny bez recepty, warto zachować ostrożność w stosowaniu — szczególnie gdy przyjmujemy jednocześnie inne leki działające na układ nerwowy.
Kiedy warto sięgnąć po walerianę?
Po walerianę sięgają osoby odczuwające przewlekły stres, niepokój lub trudności w zasypianiu. Dla wielu ludzi jest to też wsparcie w walce z bezsennością, zwłaszcza jeśli staramy się unikać silnych farmaceutyków.
Waleriana sprawdza się w łagodzeniu bólów miesiączkowych, towarzyszących napięciu mięśni gładkich. Może także przynosić korzyści osobom cierpiącym na napięciowe bóle głowy czy palpitacje serca na tle nerwowym. Niemniej jednak kobiety w ciąży i karmiące piersią powinny skonsultować się z lekarzem przed rozpoczęciem suplementacji — z uwagi na ograniczone dane dotyczące bezpieczeństwa stosowania w tych grupach.
Jakie badania naukowe potwierdzają skuteczność kozłka lekarskiego?
Chociaż kozłek lekarski ma długą historię tradycyjnego stosowania, mocne dowody naukowe potwierdzające jego skuteczność są ograniczone i często niejednoznaczne. Wyniki badań klinicznych, szczególnie tych dotyczących wpływu na sen i lęk, bywają sprzeczne, a wiele z nich ma ograniczenia metodologiczne. Mimo to niektóre analizy sugerują potencjalne korzyści, choć potrzebne są dalsze, rzetelnie przeprowadzone badania.
Najwięcej badań poświęcono wpływowi waleriany na bezsenność i jakość snu. Niektóre metaanalizy i przeglądy systematyczne wskazują, że waleriana może subiektywnie poprawiać jakość snu i nieznacznie skracać czas potrzebny na zaśnięcie, bez powodowania efektu „porannej mgły” typowego dla niektórych leków nasennych. Jednak wiele rygorystycznych przeglądów, jak te publikowane na stronie NIH (National Institutes of Health) tutaj: https://ods.od.nih.gov/factsheets/Valerian-HealthProfessional/, konkludują, że dowody są niewystarczające, aby jednoznacznie potwierdzić jej skuteczność w leczeniu bezsenności. Problemem są często małe grupy badanych, różnice w stosowanych dawkach i preparatach oraz brak obiektywnych pomiarów snu (np. za pomocą polisomnografii).
Jeśli chodzi o działanie przeciwlękowe, dowody są jeszcze słabsze. Istnieją badania sugerujące, że waleriana może łagodzić objawy lęku, prawdopodobnie poprzez wpływ na receptory GABA w mózgu (podobnie, choć znacznie słabiej, do benzodiazepin), ale brakuje dużych, dobrze zaprojektowanych badań klinicznych, które potwierdziłyby te obserwacje. Mechanizm działania nie jest do końca poznany, choć badania in vitro i na zwierzętach wskazują na interakcje nie tylko z systemem GABA-ergicznym, ale potencjalnie także z receptorami serotoninowymi czy adenozynowymi.
Podsumowując, mimo popularności i wielowiekowej tradycji, skuteczność kozłka lekarskiego nie została jednoznacznie potwierdzona przez współczesną naukę według najwyższych standardów badawczych. Istniejące dowody są często oceniane jako niewystarczające lub nieprzekonujące, co podkreśla potrzebę dalszych badań klinicznych o wysokiej jakości metodologicznej.
Podsumowanie
Kozłek lekarski, znany powszechnie jako waleriana, to roślina zielarska, której korzeń i kłącze są cenionym surowcem wykorzystywanym od wieków w medycynie naturalnej. Słynie przede wszystkim z potencjalnych właściwości uspokajających, łagodzących stany napięcia nerwowego i ułatwiających zasypianie. Zawarte w niej substancje czynne, takie jak kwas walerenowy, mogą oddziaływać na ośrodkowy układ nerwowy, przyczyniając się do wyciszenia i redukcji lęku. Walerianie przypisuje się również działanie rozkurczowe, co bywa wykorzystywane przy łagodzeniu bólów menstruacyjnych czy dolegliwości trawiennych.
Waleriana dostępna jest w różnych formach — kropli, kapsułek czy herbat ziołowych — i najczęściej można spotkać ją wśród suplementów na poprawę nastroju. Często stosowana jako naturalna alternatywa dla syntetycznych leków nasennych i uspokajających. Należy jednak pamiętać, że jej skuteczność nie jest jednoznacznie potwierdzona przez rygorystyczne badania naukowe, a reakcja organizmu może być indywidualna. Przed zastosowaniem, szczególnie w połączeniu z innymi lekami lub w przypadku ciąży i karmienia piersią, zalecana jest konsultacja z lekarzem.
Bibliografia:
- Wojsiat J.; 18.08.2018; „Adaptogeny. Dobrodziejstwa natury”; Dietetycy.org.pl; dostęp online: https://dietetycy.org.pl/adaptogeny-dobrodziejstwa-natury/ [31.03.2025]
- National Center for Complementary and Alternative Medicine; czerwiec 2008; „Herbs at a Glance: Valerian”; U.S. Department of Health and Human Services; dostęp online: https://www.govinfo.gov/content/pkg/GOVPUB-HE20-PURL-LPS112650/pdf/GOVPUB-HE20-PURL-LPS112650.pdf [31.03.2025]
- National Institutes of Health, Office of Dietary Supplements; ostatnia aktualizacja: 15.03.2013; „Valerian — Health Professional Fact Sheet”; NIH ODS; dostęp online: https://ods.od.nih.gov/factsheets/Valerian-HealthProfessional/ [31.03.2025]
- Redakcja Recepta.pl; data publikacji: brak; „Waleriana: tabletki, działanie, skutki uboczne”; Recepta.pl; dostęp online: https://recepta.pl/artykuly/waleriana-tabletki-dzialanie-skutki-uboczne [31.03.2025]