Selen - niezbędny pierwiastek
Organizm ludzki potrzebuje śladowych ilości tego pierwiastka, ale zarówno jego nadmiar i niedobór są niekorzystne dla zdrowia.
Znaczenie dla organizmu
Choć występuje w organizmie człowieka jedynie w śladowych ilościach, jest niezbędnym elementem licznych szlaków metabolicznych. Zarówno niedobór, jak i nadmiar selenu może poważnie zakłócić równowagę ustroju.
Właściwości
Jest to pierwiastek śladowy wchodzący w skład wielu białek enzymatycznych (m.in.: peroksydaz glutationowych, dejodynaz jodotyroninowych i reduktaz tioredoksynowych). Biodostępność selenu w dużej mierze wynika z postaci, w jakich występuje – może przybierać formę nieorganiczną (selenków i selenianów) lub organiczną (selenometioniny, selenocysteiny, selenoglutationu). Przy czym selen organiczny jest lepiej przyswajalny dla organizmu.
Selenoproteiny odpowiadają przede wszystkim za neutralizację wolnych rodników i ochronę organizmu przed stresem oksydacyjnym. Selen oddziałuje na metabolizm hormonów tarczycy i bierze udział w wytwarzaniu limfocytów. Pełni ponadto istotną funkcję w detoksykacji, wspomagając usuwanie metali ciężkich. Wraz z witaminą E wpływa na elastyczność tkanek, a co za tym idzie – opóźnia procesy starzenia. Selen, jako silny przeciwutleniacz, znajduje zastosowanie w profilaktyce nowotworów, chorób sercowo-naczyniowych i reumatycznych. Z jego dobroczynnych właściwości mogą skorzystać także osoby cierpiące na przewlekłe infekcje wirusowe (m.in. nosiciele wirusa HIV i zakaźnego zapalenia wątroby typu B lub C).
Źródła w żywności
Źródłem selenu mogą być zarówno produkty pochodzenia roślinnego, jak i zwierzęcego. Duże ilości tego pierwiastka znajdują się w mięsie, rybach, nabiale, produktach zbożowych (m.in. płatkach owsianych), orzechach (zwłaszcza brazylijskich) i grzybach. W selen bogate są również niektóre warzywa (np. brokuły, kapusta biała, czosnek, cebula) i rośliny strączkowe (m.in. soczewica). Zawartość pierwiastka w składnikach roślinnych uzależniona jest jednak od składu mineralnego gleby, na której są uprawiane.
Skutki niedoboru i nadmiaru
Średnie dzienne zapotrzebowanie na selen u osób dorosłych wynosi 45 μg. Nieco większych ilości potrzebują kobiety ciężarne i karmiące piersią (60–75 μg).
Poważne deficyty selenu w organizmie mogą doprowadzić do uszkodzenia mięśnia sercowego. Niedobory natomiast negatywnie oddziałują na odporność i płodność. Niski poziom selenu zwiększa ryzyko depresji i innych zaburzeń nastroju oraz stanów lękowych. O niedostatku tego pierwiastka mogą świadczyć częste infekcje, permanentne zmęczenie, osłabienie, bóle mięśni.
Równie groźny, jak niedobór selenu, jest jego nadmiar. Przyjmowanie zbyt dużych ilości selenu (powyżej 400 μg na dobę) może doprowadzić do zatrucia, zwanego selenozą. Skutkuje to m.in.: wypadaniem włosów, biegunkami, bólami stawów, odbarwieniem płytki paznokciowej, zaburzeniami neurologicznymi. Selenoza niekiedy prowadzi do marskości wątroby i obrzęku płuc. Podwyższony poziom selenu we krwi może mieć wpływ na rozwój cukrzycy typu 2.
Bibliografia
Ratajczak M., Gietka-Czernel M., Rola selenu w organizmie człowieka, Postępy Nauk Medycznych 2016, nr 29 (12), s. 929–933.
Klecha B., Bukowska B., Selen w organizmie człowieka – charakterystyka pierwiastka i potencjalne zastosowanie terapeutyczne, Bromatologia i Chemia Toksykologiczna 2016, nr 4 (49), s. 818–829.
Ulewicz-Magulska B., Selen w roślinnych surowcach leczniczych, zawartość, rozmieszczenie i wzajemne relacje z innymi pierwiastkami (rozprawa doktorska), Gdańsk 2008, Pomorska Biblioteka Cyfrowa.
W tej samej kategorii