W definicji WHO demencja, czyli zespół otępienny, to zaburzenie wyższych funkcji ośrodkowego układu nerwowego, które powstaje w wyniku przewlekłej i postępującej choroby mózgu. Otępienie charakteryzuje się upośledzeniem funkcji poznawczych, tzn.: pamięci, myślenia, orientacji przestrzennej, rozumienia, liczenia, zdolności do uczenia się, zdolności językowych oraz oceny sytuacji. Często występują również zaburzenia emocjonalne (np. w postaci depresji lub epizodów podwyższonego nastroju – manii) oraz zaburzenia zachowania (np. zachowania nieadekwatne, odhamowanie emocjonalne, agresja) i motywacji.
Otępienie może występować w przebiegu rozmaitych jednostek chorobowych; dotyczy 1% osób po 65. roku życia. Zachorowalność rośnie z wiekiem i sięga 10–35% osób po 85. roku życia. Najczęstsza i najbardziej znana jest choroba Alzheimera, charakteryzująca się przede wszystkim postępującą utratą pamięci. Jednak to nie jedyna przyczyna demencji – występuje również w chorobie Parkinsona, otępieniu z ciałkami Lewy’ego, otępieniu czołowo-skroniowym, otępieniu naczyniopochodnym (związanym z miażdżycą), chorobie Huntingtona oraz niektórych zapaleniach mózgu (np. w AIDS). Najłagodniejszą formą zaburzeń poznawczych jest tzw. MCI (ang. mild cognitive impriment), czyli zespół łagodnych zaburzeń funkcji poznawczych, które w większości przypadków stanowią wcześnie rozpoznaną chorobę Alzheimera lub inną chorobę otępienną. Niestety, większość z tych zaburzeń jest nieuleczalnych i nawet wcześnie postawiona diagnoza i właściwie wdrożone leczenie nie powodują ustąpienia choroby, a jedynie spowalniają jej progresję.
Aby rozpoznać otępienie, należy stwierdzić zaburzenia pamięci i deficyty w przynajmniej dwóch dodatkowych obszarach funkcji poznawczych (np. zaburzenia orientacji oraz mowy) o przewlekłym i postępującym charakterze. Lekarz nie może postawić rozpoznania na podstawie pojedynczego badania. Zazwyczaj koniecznych jest kilka wizyt w gabinecie lekarskim i rozwiązywanie specjalnych testów (MMSE, czyli w skrócie – ang. Mini-mental ) sprawdzających funkcje intelektualne. Ważne jest, aby chory i jego bliscy wykazali się cierpliwością, nie omijali kolejnych wizyt i odwiedzali tego samego lekarza, bo tylko w ten sposób można w pełni ocenić zmiany w zachowaniu pacjenta.
Najistotniejszym elementem diagnostyki zaburzeń otępiennych, a szczególnie ich wczesnych postaci, jest szczegółowy wywiad z pacjentem. Nie do przecenienia jest również rozmowa z bliskimi chorego, którzy utrzymują z nim codzienny kontakt. Pierwsze objawy są subtelne i mogą obejmować: zapominanie trudniejszych wyrazów, wcześniej dobrze znanych choremu, wielokrotne zadawanie tych samych pytań (nie wynikające z pogorszenia słuchu!), zapominanie o umówionych spotkaniach i obowiązkach oraz ciągłym gubieniu rzeczy (np. kluczy, dokumentów). Później dołącza się apatia i utrata zainteresowań.
Zaburzenia intelektualne przypominające otępienie występują również w przebiegu innych chorób nieuszkadzających struktury mózgu, np. w: niedoczynności tarczycy, anemii lub depresji. Choroby te można wyleczyć, a po wyrównaniu stanu pacjenta czynności psychiczne wracają do normy. Dlatego bardzo ważne jest, aby przed postawieniem rozpoznania otępienia lekarz zlecił pełen pakiet badań dodatkowych.
Jeżeli jednak lekarz stwierdzi otępienie, trzeba zdać sobie sprawę, że rozpoznanie jest poważne i nie należy liczyć na wyleczenie. Stosowanie się do zaleceń i przyjmowanie leków może złagodzić objawy i spowolnić postęp choroby. Dla chorych bardzo ważne jest przebywanie w otoczeniu bliskich, prowadzenie życia według ściśle określonego planu (np. pobudka i posiłki o wyznaczonych porach, spacer w określone dni) oraz przebywanie pod opieką jednego specjalisty – to sprawia, że pacjent, który powoli zaczyna tracić nad sobą kontrolę, czuje się bezpieczniej.
Nie ma pojedynczego skutecznego sposobu na zapobieganie wystąpieniu choroby. Istotne jest prowadzenie zdrowego trybu życia, co zmniejsza ryzyko wystąpienia otępienia naczyniopochodnego przez redukcję ryzyka rozwoju chorób sercowo-naczyniowych i cukrzycy. Korzystne jest utrzymywanie licznych kontaktów towarzyskich, edukacja i ćwiczenie mózgu, np. przez naukę języków lub czytanie.
