Kortyzol (hydrokortyzol) jest glikokortykosteroidowym hormonem wytwarzanym w warstwie pasmowatej kory nadnerczy. Jego wydzielanie odbywa się za pośrednictwem hormonu adenokortykotropowego (ACTH) produkowanego w przysadce mózgowej, którego wytwarzanie z kolei sterowane jest stężeniem kortykoliberyny (CBH) – hormonu podwzgórza.
Proces ten zachodzi na zasadzie ujemnego sprzężenia zwrotnego – wzrost stężenia ACTH pobudza produkcję kortyzolu, który z kolei zatrzymuje wydzielanie ACTH.
Funkcje kortyzolu
Działanie kortyzolu wynika z głównych funkcji, a są nimi: tworzenie rezerw energetycznych na wypadek zwiększonego zapotrzebowania energetycznego organizmu oraz mobilizacja do działania w sytuacjach stresowych, to znaczy:
1) w reakcji stresowej powoduje zwiększenie stężenia glukozy we krwi oraz wspomaga działanie adrenaliny i noradrenaliny – razem z kortyzolem zaliczanych do hormonów stresu;
2) uwalnia aminokwasy z tkanek oraz spowalnia ich wchłanianie przez mięśnie;
3) inicjuje rozpad kwasów tłuszczowych do ciał ketonowych (metabolitów pośrednich tłuszczów) oraz zwiększa rozpad trójglicerydów;
4) nasila proces glukogeogenezy, tzn.: przekształcania substancji niecukrowych, m.in. aminokwasów, glicerolu czy mleczanów w glukozę;
5) przyspiesza rozkład białek w ustroju (katabolizm) – przy podwyższonym poziomie kortyzolu w mięśniach uruchamia się mechanizm niszczenia tkanek, komórki rozpadają się do aminokwasów i glukozy. Dzieje się tak wtedy, gdy organizm sięga po rezerwy energetyczne – przyswaja wtedy glukozę z mięśni;
6) reguluje gospodarkę wodno-elektrolitową – zwiększa wydalanie potasu, a zatrzymuje sód;
7) wpływa na wzrost ciśnienia krwi;
8) zwiększa wydzielanie soków żołądkowych;
9) pobudza uwalnianie wapnia z kości;
10) utrzymuje wysoką pobudliwość tkanki mięśniowej oraz reguluje gospodarkę energetyczną komórek mięśniowych;
11) w celu odbudowania utraconej wcześniej tkanki mięśniowej pobudza syntezę białek w wątrobie, w wyniku czego powstają albuminy stanowiące źródło aminokwasów potrzebne do rozbudowy mięśni;
12) zwiększa uczucie łaknienia na pokarmy tłuste i wysokokaloryczne.
Dobowe wahania stężenia
Poziom kortyzolu zmienia się w zależności od pory dnia i nocy. Największe jego stężenie występuje nad ranem, tuż przed przebudzeniem, spada natomiast w ciągu dnia – najniższy poziom jest wieczorem, tuż przed snem. W nocy znowu stopniowo wzrasta, aby możliwe było dostarczenie potrzebnej energii do wstania.
Zgubne skutki nadmiaru…
Utrzymujące się przez dłuższy czas zbyt duże stężenie kortyzolu we krwi może przyczynić się do zwiększenia tkanki tłuszczowej, może więc doprowadzić do otyłości brzusznej, utworzenia tzw. bawolego karku czy okrągłej twarzy, zmniejszenia grubości skóry, tworzenia się rozstępów i trądziku oraz obniżonej wrażliwości na działanie insuliny (wskutek stale utrzymującego się zwiększonego stężenia glukozy we krwi). Dodatkowo aktywność kataboliczna utrudnia rozbudowę tkanki mięśniowej, a nawet powoduje jej rozpad, dochodzi bowiem do ujemnego bilansu azotowego, ponieważ w organizmie rozkłada się więcej białek, niż jest dostarczanych z pożywieniem. Pojawiają się trudności z zasypianiem, ciągłe zmęczenie, stany depresyjne, ogólna nerwowość, zaburzenia jelitowe, bóle pleców i głowy oraz obniżona odporność. Objawem zbyt wysokiego stężenia kortyzolu może być również zwiększony apetyt na tłuste i kaloryczne potrawy. Przyczyną długotrwałego nadmiaru kortyzolu zazwyczaj jest przewlekły stres, powikłania onkologiczne lub zaburzenia pracy gruczołów wydzielania wewnętrznego.
… i niedoboru
Poważny niedobór kortyzolu i innych hormonów nadnerczy: glikokortykosteroidów (GKS), mineralokortykosteroidów (MKS) i androgenów; nosi nazwę choroby Addisona (dawniej cisawicy) i objawia się przede wszystkim zmianami skórnymi – ciemnieniem naskórka, szczególnie w miejscach narażonych na promieniowanie słoneczne. Charakterystyczne dla tej choroby jest brunatne zabarwienie łokci, grzbietów rąk, otoczek brodawek sutkowych i blizn. Ponadto występują: osłabienie, ciągłe uczuciem znużenia, wiotczenie mięśni i redukcja masy mięśniowej (co prowadzić może do poważnych stanów zapalnych i bólu). Może również dojść do spadku libido i impotencji u mężczyzn, ponieważ kortyzol wpływa na prawidłowe wydzielanie hormonów płciowych (m.in. testosteronu).
Optymalne stężenie – klucz do równowagi
Zarówno nadmiar, jak i niedobór kortyzolu jest szkodliwy dla organizmu. Zła sława tego hormonu spowodowana jest głównie jego wpływem na nagromadzenie niechcianej tkanki tłuszczowej oraz długotrwałe podwyższenie poziomu glukozy we krwi. Warto jednak uświadomić sobie, że zdrowie może zapewnić jedynie optymalny poziom kortyzolu – w warunkach fizjologicznych kortyzol uwalniany jest incydentalnie. Jego stężenie gwałtownie wzrasta w sytuacji stresowej – kiedy ma on zmobilizować organizm do walki lub ucieczki – oraz podczas intensywnego wysiłku fizycznego. Aby zapewnić naturalny poziom kortyzolu, należy przede wszystkim nauczyć się radzić sobie za stresem. Sportowcy i osoby odchudzające się często próbują sztucznie obniżyć poziom tego hormonu, aby przyspieszyć rozrost masy mięśniowej oraz spalanie tkanki tłuszczowej. Może to jednak przynieść niepożądane skutki i wywołać efekt odwrotny od zamierzonego. Prawidłowy poziom tego hormonu bowiem odpowiada za działanie przeciwzapalnie i przeciwalergicznie oraz wspiera rozbudowę tkanki mięśniowej i sprzyja redukcji nadmiaru tłuszczu.
